Uyuşturucu madde kullanma olgusu, ülkemizde son yıllarda belirgin bir artış göstermekte; farklı yaş gruplarında kullanımın yaygınlaştığına ilişkin tespitler gerek sahada gerek akademik çalışmalarda sıklıkla dile getirilmektedir. Özellikle lise çağındaki gençlere kadar inen alt yaş gruplarında yoğun bir talep olduğu, sosyolojik gözlemlerle de ortaya konulmaktadır. Uyuşturucu madde satışının suç olduğu ve ağır hapis cezaları öngörüldüğü genel olarak bilinmekle birlikte, kendi üzerinde madde taşımanın, satın almanın, kabul etmenin, bulundurmanın ve kullanmanın da suç teşkil ettiği ve ciddi hukuki sonuçlar doğurduğu gerçeği çoğu zaman yeterince dikkate alınmamaktadır. Bu nedenle, kullanmak için uyuşturucu veya uyarıcı madde satın almak, kabul etmek veya bulundurmak suçu, ceza hukukunda en sık ihlal edilen hükümlerden biri hâline gelmiş; bu suç tipi uygulamada geniş bir dosya pratiği yaratmıştır.

Ceza hukukunun uyuşturucu ile mücadeledeki yaklaşımı, salt cezalandırmaya dayalı değildir. Kamu sağlığının korunması, bağımlılığın yayılmasının önlenmesi ve kişinin mümkün olduğunca topluma yeniden kazandırılması, düzenlemenin arka planındaki temel hedeflerdir. Uyuşturucu madde kullanma suçu bu nedenle, uyuşturucu ticareti veya kullanımın kolaylaştırılması gibi fiillerden farklı bir mantıkla ele alınır. Bu fark, yaptırım sisteminde ve soruşturma – kovuşturma usullerinde açıkça kendini gösterir. Ancak bu “iyileştirici yaklaşım”, suç isnadının hafif olduğu veya hukuki risk taşımadığı anlamına gelmez; aksine süreç doğru yönetilmediğinde kişinin eğitim, iş ve sosyal hayatını derinden etkileyebilecek sonuçlar doğurabilir.

Suçun hukuki niteliği ve korunan hukuki değer

Uyuşturucu madde kullanma suçu, kamu sağlığına karşı suçlar kapsamında değerlendirilir. Bu suçun mağduru, doğrudan belirli bir kişi değil; toplumun tamamıdır. Uyuşturucu kullanımının bireysel bir tercih gibi algılanması yanıltıcıdır; zira bağımlılık, sağlık sistemi üzerindeki yük, suç ekonomisiyle temas ve toplumsal çözülme gibi dolaylı etkiler doğurur. Bu nedenle devlet, yalnızca ticaret ve dağıtım aşamasında değil, kişisel kullanım aşamasında da belirli hukuki mekanizmalar öngörmüştür.

Bununla birlikte, uyuşturucu madde kullanma suçu ile uyuşturucu ticareti veya kullanımın kolaylaştırılması suçu arasında keskin ayrımlar vardır. Kullanma suçu, kişisel kullanım sınırları içinde kalan fiilleri hedef alırken; ticaret suçu başkalarına yönelik kazanç amacı güden faaliyetleri, kullanımın kolaylaştırılması suçu ise kullanım ortamını veya sürecini örgütleyen davranışları kapsar. Bu ayrımın doğru yapılması, hem adil yargılanma hakkı hem de ceza hukukunun ölçülülük ilkesi bakımından hayati öneme sahiptir.

Maddi unsur: Kullanma, satın alma, kabul etme ve kişisel kullanım amacıyla bulundurma

Uyuşturucu madde kullanma suçunun maddi unsuru, uyuşturucu veya uyarıcı maddenin fiilen kullanılmasıyla sınırlı değildir. Kullanmak amacıyla uyuşturucu veya uyarıcı maddeyi satın almak, kabul etmek veya bulundurmak da bu suç kapsamındadır. Uygulamada çoğu dosya, kişinin üzerinde, çantasında, aracında veya hâkimiyet alanında uyuşturucu madde bulunması üzerine başlatılmaktadır. Bazı durumlarda ise maddenin ele geçirilememesine rağmen teknik tespitler veya diğer deliller üzerinden kullanım iddiası gündeme gelebilmektedir.

Bu noktada “kişisel kullanım” kavramı belirleyici bir eşiktir. Kişisel kullanım ile ticaret arasındaki ayrım, yalnızca ele geçirilen maddenin miktarına bakılarak yapılmaz. Yargıtay uygulamasında da vurgulandığı üzere, miktar önemli bir kriter olmakla birlikte tek başına yeterli değildir; bulunuş biçimi, ambalajlama, failin davranışları, iletişim kayıtları, ekonomik durum ve dosyadaki diğer deliller birlikte değerlendirilmelidir. Aynı miktar, bir dosyada kişisel kullanım kabul edilirken, başka bir dosyada ticaret şüphesi doğurabilir. Bu nedenle otomatik nitelendirmeler, uygulamada ciddi hak kayıplarına yol açabilmektedir.

Manevi unsur: Kast ve bağımlılık olgusunun etkisi

Uyuşturucu madde kullanma suçu, kasten işlenebilen bir suçtur. Failin, kullandığı veya bulundurduğu maddenin uyuşturucu veya uyarıcı niteliğini bilmesi ve fiili isteyerek gerçekleştirmesi gerekir. Bağımlılık olgusu, failin iradesini zorlayan bir gerçeklik olmakla birlikte, ceza sorumluluğunu tamamen ortadan kaldırmaz. Ancak bağımlılık, yaptırımın belirlenmesi, tedavi ve denetimli serbestlik tedbirlerinin uygulanması bakımından dikkate alınan bir unsurdur. Ceza hukukunun bu alandaki yaklaşımı, failin cezalandırılmasından ziyade tedavi ve rehabilitasyonun ön plana çıkarılmasıdır. Bu nedenle kast tartışması çoğu zaman “ceza verilip verilmeyeceği”nden çok, “hangi yasal rejimin uygulanacağı” noktasında pratik önem kazanır.

Delil meselesi: Soyut ikrarın sınırları ve teknik tespit zorunluluğu

Uyuşturucu madde kullanma dosyalarında delil konusu, çoğu zaman davanın sonucunu belirler. Yargıtay’ın yerleşik yaklaşımına göre, uyuşturucu madde kullanma suçunun oluşabilmesi için somut delillerin varlığı aranır. Kendisine uyuşturucu madde elde edilemeyen bir kişinin, kullandığını kabul ettiği maddenin de ele geçirilememesi ve teknik yöntemlerle uyuşturucu veya uyarıcı madde olduğunun saptanamaması hâlinde, yalnızca soyut ikrara dayanılarak mahkûmiyet kurulması hukuka aykırı kabul edilmektedir.

Bu yaklaşım, uygulamada sıkça karşılaşılan bir riski bertaraf etmeyi amaçlar. Bazı dosyalarda sanık, ticaret suçlamasından kurtulmak amacıyla “kullanıcıyım” savunmasını öne sürebilmekte; bazı dosyalarda ise kolluk aşamasında yapılan beyanlar, yeterli teknik teyit olmaksızın hükme esas alınabilmektedir. Bu nedenle savunmanın ve delil değerlendirmesinin son derece dikkatli yapılması gerekir. Kan, idrar ve saç tahlilleri, arama ve el koyma işlemleri, delil zincirinin korunması ve usule uygunluk, adil yargılanma hakkının vazgeçilmez unsurlarıdır.

Kamu davasının açılmasının ertelenmesi ve denetimli serbestlik sistemi

Uyuşturucu madde kullanma suçu bakımından ceza hukukunun en ayırt edici yönü, kamu davasının açılmasının ertelenmesi ve denetimli serbestlik tedbirlerinin geniş biçimde uygulanabilmesidir. Bu sistem, kişinin cezalandırılmasından ziyade, belirli bir süre denetim altında tutulmasını, yükümlülüklere uyum göstermesini ve gerekirse tedavi sürecine dâhil edilmesini amaçlar. Mevzuatta yapılan düzenlemelerle birlikte, soruşturma aşamasında Cumhuriyet savcısına bu konuda geniş bir yetki alanı tanınmıştır. Bu suç nedeniyle başlatılan soruşturmada, belirli koşulların varlığı hâlinde, genel erteleme hükümlerindeki şartlar aranmaksızın kamu davasının açılmasının ertelenmesine karar verilebilmektedir. Bu karar, çoğu zaman denetimli serbestlik tedbiriyle birlikte uygulanır. Denetimli serbestlik, failin belirli bir süre boyunca yükümlülüklere tabi tutulmasını, düzenli testler vermesini, gerekirse tedavi altına alınmasını ve yeniden suç işlememesini hedefler.

Denetimli serbestlik süresinin kapsamı ve uzatma rejimi

Denetimli serbestlik, uygulamada çoğu zaman kısa ve basit bir yükümlülük gibi algılansa da, mevzuatta ayrıntılı bir çerçeveye sahiptir. Güncel düzenlemeye göre, erteleme süresi içinde asgari bir yıl denetimli serbestlik tedbiri uygulanmakta; gerekli görülmesi hâlinde bu süre, altışar aylık dönemler hâlinde uzatılabilmekte ve toplam uzatma süresi iki yıla kadar çıkabilmektedir. Denetimli serbestlik müdürlüğünün teklifi veya Cumhuriyet savcısının kararıyla uzatma yapılabilmesi, denetim sürecinin kişinin yaşam düzeni üzerinde uzun süreli etkiler doğurabileceğini göstermektedir. Bu çerçeve, denetim ihlalinin neden ağır sonuçlar doğurduğunu da açıklar. Denetimli serbestlik, bir “formaliteden” ibaret değildir; yükümlülüklerin ihlali, doğrudan kamu davasının açılmasına ve ceza yargılamasına geçilmesine yol açabilir.

Denetim ihlali ve ayrı soruşturma açılmaması meselesi

Uygulamada en çok tartışılan konulardan biri, erteleme süresi içinde yeniden uyuşturucu madde kullanılması veya kullanmak amacıyla satın alma, kabul etme ya da bulundurma fiillerinin ortaya çıkması hâlinde ne olacağıdır. Yargıtay uygulamasında, bu tür fiillerin çoğu durumda ayrı bir soruşturma ve kovuşturma konusu yapılmayacağı; bunun yerine ihlal nedeni sayılarak kamu davasının açılacağı yönünde değerlendirmeler bulunmaktadır. Bu yaklaşımın pratik sonucu şudur: Denetim süresi içindeki her ihlal, kişiye “yeni bir şans” tanınması anlamına gelmez; aksine mevcut dosyada doğrudan ceza yargılamasına geçilmesine yol açabilir. Bu nedenle denetim süreci, dosyanın kaderini belirleyen ana eksen hâline gelir. Kişinin bu süreci hafife alması, çoğu zaman geri dönüşü zor sonuçlar doğurur.

Tebligat, kanun yolu bildirimi ve kovuşturma şartı sorunu

Uyuşturucu madde kullanma dosyalarında hak kaybı doğuran önemli bir alan da usul güvenceleridir. Kamu davasının açılmasının ertelenmesi ve denetimli serbestlik kararlarının kişiye usulüne uygun tebliğ edilmesi, kanun yolu bildirimlerinin doğru yapılması ve kararların kesinleşme rejimi, sürecin hukuki geçerliliği bakımından belirleyicidir. Kararın hiç tebliğ edilmemesi, yanlış tebliğ edilmesi veya kanun yolu süresinin hatalı gösterilmesi hâllerinde, kovuşturma şartının gerçekleşmediği tartışması gündeme gelebilir. Bu gibi durumlarda, mahkemenin doğrudan yargılamaya devam etmesi yerine, kovuşturma şartının gerçekleşmesini beklemek üzere durma kararı vermesi gerektiği yönünde değerlendirmeler mevcuttur. Bu başlık, özellikle ihlal gerekçesiyle kamu davası açılan dosyalarda savunma bakımından önemli bir tartışma alanı yaratmaktadır.

Etkin pişmanlık ve gönüllü tedavi başvurusu

Uyuşturucu suçları bakımından etkin pişmanlık kurumu, önemli bir hukuki imkân sunar. Kullanma suçu bağlamında etkin pişmanlık, yalnızca maddeyi kimden temin ettiğini bildirme ile sınırlı değildir. Soruşturma başlatılmadan önce resmi makamlara veya sağlık kuruluşlarına başvurarak tedavi olmak istemek de, belirli koşullarda cezaya hükmolunmaması sonucunu doğurabilir. Bu mekanizmanın önemli bir yönü, gönüllü tedavi başvurusu hâlinde kamu görevlileri ve sağlık mesleği mensuplarının suçu bildirme yükümlülüğünün doğmamasıdır. Bu istisna, kişinin ceza korkusu olmadan tedaviye erişimini kolaylaştırmayı amaçlar. Bununla birlikte etkin pişmanlık, her olayda otomatik bir sonuç doğurmaz. Zamanlama, beyanların doğrulanabilirliği, sağlanan yardımın niteliği ve olayın kapsamı, değerlendirmede belirleyici rol oynar. Bu nedenle etkin pişmanlık düşünülüyorsa, sürecin hukuki riskleri dikkatle analiz edilmelidir.

Adli sicil ve arşiv kaydı meselesi

Uyuşturucu madde kullanma suçlamasıyla karşı karşıya kalan kişilerin en çok merak ettiği sorulardan biri, sürecin adli sicil kaydına yansıyıp yansımayacağıdır. Kamu davasının açılmasının ertelenmesi aşamasında verilen kararlar, mahkûmiyet hükmü niteliğinde olmadığından, klasik anlamda adli sicil kaydı sonuçlarını doğurmaz. Ancak süreç mahkûmiyetle sonuçlanırsa, adli sicil ve arşiv kaydı bakımından farklı sonuçlar gündeme gelebilir. Bu nedenle sürecin hangi aşamada ve nasıl sonuçlandığı, kişinin geleceği bakımından belirleyicidir.

İş ve eğitim hayatına sirayet eden sonuçlar

Uyuşturucu madde kullanma isnadı, özellikle öğrenci olan veya kamu/özel sektörde çalışan kişiler bakımından yalnızca adli değil, idari sonuçlar da doğurabilir. Uygulamada, kişi masum olsa dahi, isnadın kurum içinde olumsuz algı yaratması nedeniyle adli soruşturma sonuçlanmadan okuldan veya işten uzaklaştırma, ilişik kesme gibi işlemlerle karşılaşılabilmektedir. Bu durum, adli süreçle eş zamanlı olarak idari sürecin de dikkatle yönetilmesini gerektirir. Geç kalınmadan idari başvuru yollarının işletilmesi ve gerektiğinde idare mahkemelerinde dava açılması, telafisi güç zararların önlenmesi açısından büyük önem taşır.

Sonuç: Doğru nitelendirme ve erken hukuki destek

Uyuşturucu madde kullanma suçu, ceza hukukunda bireysel davranış ile kamu sağlığı arasındaki hassas çizgide yer alır. Yanlış nitelendirme, usule aykırı delil değerlendirmesi veya denetim sürecinin ihlali, ölçüsüz ve ağır sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle her somut olayın kendi koşulları içinde, bütüncül bir bakış açısıyla değerlendirilmesi gerekir.

Bıçak perspektifinden bakıldığında, bu tür dosyalarda erken aşamada alınacak hukuki destek; delil değerlendirmesinden süreç yönetimine, idari sonuçlarla mücadeleden savunma stratejisinin kurulmasına kadar pek çok alanda belirleyici rol oynar. Bu metin genel bilgilendirme amaçlıdır ve hukuki tavsiye yerine geçmez; somut olaylara ilişkin doğru ve güncel değerlendirme için profesyonel hukuki danışmanlık alınması tavsiye olunur.